Een aflevering Beno’s Stad over de eerste Nederlandse multinational, Willem Albert
Scholten. Stadshistoricus Beno Hofman besteedt hierin o.a. aandacht aan hoe het
allemaal begon, z’n eerste Groningse fabriek in Foxhol, de suikerfabriek in de stad, het
Scholtenhuis en het kolossale grafmonument op de Zuiderbegraafplaats. #BenosStad
► Beschrijving
Om dit graf kun je absoluut niet heen.
Het is kolossaal en torent hoog boven alle andere graven uit.
De eigenaar moet wel zeer rijk en invloedrijk zijn geweest.
Lang voor Philips, Shell en Unilever had de hoofdpersoon van vandaag al vestigingen in het buitenland en was daarmee de eerste multinational.
We hebben het vandaag over aardappelmeelfabrikant W.A. Scholten.
Willem Albert Scholten werd in 1819 geboren in het Gelderse Loenen.
Zijn moeder zag het liefst dat Willem Albert net als zijn vroeg overleden vader dominee werd.
Maar hij deed het op school niet best.
Scholten werkte liever met zijn handen en ging naar Amsterdam om verffabrikant te worden.
Om te zien hoe je verf kon maken reisde hij naar Duitsland en daar zag Scholten ook iets anders.
Hij zag hoe je uit aardappels aardappelmeel en stroop kon maken.
Terug in eigen land vroeg hij aan een oom in Tonden bij Zutphen of hij het op zijn boerderij ook eens mocht proberen.
En zo maakte Scholten in 1838 voor het eerst zelf aardappelmeel en legde daarmee de kiem voor zijn latere bedrijf.
Met financiële hulp van zijn moeder en stiefvader kon Scholten spoedig bij Warnsveld een echt fabriekje laten bouwen.
Erg lang draaide dit echter niet want het brandde af.
Gelukkig had Scholten net de verzekering verhoogd.
Met het geld wilde hij ergens anders opnieuw beginnen.
En hij koos voor Oost-Groningen vanwege de vele goede aardappelen en de goedkope turf.
Scholten reisde er heen om de geschikte vestigingsplaats te zoeken.
Hij had weinig succes en hij was al op de terugreis toen een schipper hem wees op de omgeving van Foxhol.
Daar was zuiver water wat goed te gebruiken zou zijn.
De fabriek in Foxhol was in januari 1842 klaar.
Het begin was moeilijk en van zijn moeder kreeg hij het advies een compagnon te zoeken.
De eigenwijze Willem Albert voelde hier niets voor.
Zijn huwelijk in 1847 met Klazien Sluis bood wat dat betreft uitkomst.
Haar vader hielp hem financieel en zij stortte zich op zijn boekhouding en administratie.
Scholten ging meer aardappelmeel produceren en daarnaast ook moutwijn en suiker.
In 1862 kwam Willem Albert Scholten naar de stad.
Aan de Turfsingel begon hij een suikerfabriek.
Scholten wilde ook in de stad wonen maar dan wel in een groot huis met tuin zoals hij in Foxhol gewend was.
Hij koos voor de Grote Markt oostzijde recht tegenover het stadhuis.
Maar dan moest hij wel eerst drie huizen opkopen en slopen en dat gaf een probleempje.
De eigenaren van die huizen voelden namelijk niets voor verkoop.
Scholten moest dus geduld hebben.
En daarom huurde hij eerst maar aan de Grote Markt een huis en aan de Hereweg liet hij in 1869 deze enorme theekoepel bouwen.
En drie jaar later bouwde hij in Helpman dit zomerverblijf.
Hij noemde het buitenhuis naar de provincie waar hij was geboren, Villa Gelria.
Pas in 1881 was het Scholtenhuis aan de Grote Markt klaar.
Willem Albert en zijn echtgenote betrokken het linkerdeel van het huis en zoon Jan Evert met zijn gezin het rechterdeel.
De bovenste verdieping richtte Willem Albert in als toonzaal van zijn leven.
De schilderijen die hij in zijn toonzaal ophing verbeelden zijn eigen geschiedenis.
Dit schilderij bijvoorbeeld dat laat zien hoe hij op een voetreis door Duitsland eens werd overvallen door een man met een bijl.
Willem Albert trok daarop zijn revolver en riep: ‘sta bliksem!’.
Die man schrok zo dat hij rechtsomkeert maakte.
Van het Scholtenhuis zelf is nu niets meer over.
In de oorlog was het Duits hoofdkwartier en bij de bevrijding werd het zwaar beschadigd en daarna gesloopt.
Het enige dat over is gebleven is het oude koetshuis aan de Sint Jansstraat.
Boven de deur zit nog het symbool van de familie Scholten.
Hier begon Willem Albert Scholten altijd zijn reizen.
Met de koets naar het station en dan met de trein naar al zijn fabrieken in binnen en buitenland.
Scholten ging naar het buitenland omdat hij in eigen land de concurrentie te groot vond, de aardappels te duur en de lonen en belastingen te hoog.
In 1866 stichtte hij in Brandenburg de eerste buitenlandse aardappelmeelfabriek.
Uiteindelijk werden het er tien en de verste lag helemaal in de Oekraïne.
De fabrieken lagen bijna allemaal aan water en bij een spoorlijn.
Dat laatste was handig want Scholten kwam elk jaar met zijn zoon zo’n vijf of zes keer op bezoek.
Bij zijn vijftigjarig jubileum als fabrikant liet Scholten in 1889 alle door hem gestichte binnen en buitenlandse fabrieken afbeelden.
Scholten wilde de stad bij zijn jubileum ook iets aanbieden.
Hij dacht aan een overdekte markt.
Maar doordat men het niet eens werd over de plaats ging dit niet door.
Scholten liet toen als cadeautje een kinderziekenhuis bouwen aan de Sint Jansstraat.
Hij bood de gemeente ook een grote windwijzer aan voor op het dak van het stadhuis.
Dus goed zichtbaar vanuit zijn eigen huis.
Ook dit cadeau viel niet direct bij iedereen in goede aarde.
Waarschijnlijk doordat veel bestuurders behoorde tot de oude Groninger regentenfamilies en zij Scholten maar een omhoog gevallen boerenpummel vonden.
Maar uiteindelijk mocht de windwijzer toch op het dak van het stadhuis en daar staat hij nog steeds.
Scholten wilde een kolossaal grafmonument op de Zuiderbegraafplaats.
Hij wilde daarvoor 45 grafplaatsen kopen.
Dat vond de gemeente wat teveel maar het monument werd er niet minder protserig om.
De latere socialistische leider Troelstra vond het als student maar niets.
En daarom dichtte hij.
Hier rijst der Zelfzucht pracht, een blinkend… Graf! Verwarm’ er
Zijn kille zinnen aan, wie d’ ijdelheid vereert.
Hier rijst een tempel op uit Noors graniet en marmer,
Een tempel, die geen pracht, maar wel zijn God ontbeert.
Willem Albert Scholten overleed in 1892 en vond een plekje in deze tempel.
