Aantekeningen burgemeester Ten Boer uit laatste oorlogsjaar duiken op: “Heel waardevol”

Waardevol om te hebben en bijzonder om te lezen: de Cultuurhistorische Vereniging van Ten Boer kreeg begin dit jaar aantekeningen in bezit van oud-burgemeester in oorlogstijd Obbo Johannes Scherphuis (VDB). 

“De aantekeningen zijn ontzettend waardevol,” aldus Albertus Groeninga. “Dat is iets wat je absoluut niet verwacht. Zeker niet na tachtig jaar bevrijding.” De Cultuurhistorische Vereniging van Ten Boer verzamelt en presenteert op verschillende wijzen de historie van de gemeente Ten Boer. Zo organiseerde de vereniging in de week van 17 april activiteiten rondom 80 jaar bevrijding van Ten Boer.  

Afgelopen januari kwam er onverwacht een donatie uit het archief van een inwoner die onlangs is overleden. Op diens zolder werden drie klappers met informatie gevonden. “Twee klappers waren niet interessant”, zegt Groninga. “Maar in de derde bevonden zich 83 handgeschreven pagina’s van burgemeester Scherphuis.”

Dagelijkse notities
Het blijken dagelijkse notities te zijn. De eerste aantekeningen dateren van september 1944 en de laatste zijn van eind november. Op donderdag 29 november schrijft Scherphuis: “Helaas opgehouden dagelijks de dingen te noteeren. De toestand verscherpte zeer, de ‘bekken’ van de Moffen werden steeds grooter en onzerzijds de sabotage eveneens. Dit maakt het niet langer menschelijk alles in chronologische volgorde te noteeren.” 

De reden waarom Scherphuis deze aantekeningen maakte, is volgens Groeninga onbekend. “Je kan wel concluderen dat Scherphuis alle vrijheid had om dit te doen. Maar welke motivaties hij had bij het maken van besluiten als burgemeester, die lees je hier niet.”

Obbo Johannes Scherphuis
Obbo Johannes Scherphuis was lid van de Vrijzinnig Democratische Bond. Een partij die later opging in de PvdA. Aanvankelijk was hij bakker. Hij werd actief in de lokale politiek en werd gekozen tot wethouder van de gemeente Appingedam. In 1935 werd hij benoemd tot burgemeester van Ten Boer en in 1946 tot burgemeester van Slochteren.

“Gebieden waren onder water gezet”
In Ten Boer verliepen de eerste oorlogsjaren nog betrekkelijk rustig, maar in de laatste oorlogsjaren veranderde dit. Groeninga: “Op het moment dat de burgemeester begint te schrijven, is een deel van Zuid-Nederland al bevrijd. De Duitsers hadden op dat moment in de gaten dat ze aan de verliezende hand waren.”

Dat blijkt ook uit de aantekeningen van Scherphuis. De Duitsers zetten bij Delfzijl de sluizen open, waardoor gebieden onder water kwamen te staan. Groeninga: “Vanaf Delfzijl tot de Oosterhoogebrug stond helemaal onder water.” Bewoners moesten uit hun huizen. De meeste mensen gingen elders wonen bij familieleden, maar er bleven veel mensen in Ten Boer achter.

Scherphuis kwam in actie om voor die achterblijvers een evacuatiebureau op te zetten in het gemeentehuis. Zo kon Ten Boer in die periode mensen opvangen. Intussen kwamen er ook vreemdelingen uit de Randstad die vluchten voor een barre hongerwinter. Kinderen uit die gezinnen werden via het evacuatiebureau ook in Ten Boer ondergebracht.

“Het is wellicht moeilijk voor te stellen, maar het was een komen en gaan van mensen hier in het dorp. En de burgemeester probeerde dat zo goed mogelijk te coördineren”, zegt Groeninga.

Arbeidseinsatz
Een andere taak waar de burgemeester druk mee was, was de Arbeidseinsatz. “Dit kun je dwangarbeid noemen. Jonge mannen werden door de Duitse autoriteiten opgeroepen om in een bepaald gebied aan het werk te gaan. Bijvoorbeeld om schuttersputjes of grachten te graven waardoor de geallieerde tanks niet makkelijk op konden rukken.

Op zondag 12 november staat bijvoorbeeld in de documenten: “Bericht aan den commissaris dat Ten Boer maandag 130 man in Noordlaren moet leveren. Deze moeten reeds den volgenden morgen om 8 uur in Noordlaren zijn. Gebeld naar Commissaris Mr. Rovers Beauf maar nergens gehoor. Griffier ter kerke.
‘s Middags gesproken met Kabinet en onmogelijkheid betoogd. Alvast 1 dag uitstel.

“Uit deze documenten blijkt dat Scherphuis hard gewerkt heeft om te voorkomen dat jongemannen opgeroepen werden”, zegt Groeninga.

“Na een tip werden Scherphuis en zijn ambtenaren opgepakt”
Groeninga: “Scherphuis was een goede burgemeester, die niet op de hand van de Duitsers was. Op een dag is hij opgepakt door de Duitse autoriteiten. Het verhaal gaat dat er op het Scholtenhuis, waar de beruchte Sicherheitsdienst haar noordelijk hoofdkwartier had, een tip was binnengekomen over het wel en wee in Ten Boer.

Daarop werd de burgemeester en ook de ambtenaren opgepakt. Scherphuis kwam al snel weer vrij, maar een groot deel van de ambtenaren bleef vastzitten. Een deel is ook aan het werk gesteld in Duitse werkkampen, waarbij er twee om het leven zijn gekomen. Tot op de dag van vandaag is niet precies bekend wat er zich heeft afgespeeld. Er zijn wel geruchten, maar bewijs is nooit geleverd. Het voorval wordt het verraad van Ten Boer genoemd. Maar de achtergrond is onduidelijk.”

Belangrijk
Dat er aandacht wordt besteed aan tachtig jaar vrijheid noemt de Cultuur Historische Vereniging van Ten Boer belangrijk. “Er gebeurt op dit moment veel in de wereld. Oekraïne, Gaza en talloze andere conflicten die zich op de wereld afspelen. De vrijheid die we de afgelopen decennia gekend hebben, is niet meer zo vanzelfsprekend. Dat is een reden waarom we hier bij stil moeten staan.”

“Deze periode zullen we informatie veilig moeten stellen die ons een duidelijke blik kunnen geven op de geschiedenis. Daarom zijn getuigenissen maar ook materialen die op zolder liggen te verstoffen bij ons erg welkom.”

Meer informatie over de Cultuur Historische Vereniging vind je op deze website.