Kristallnachtherdenking: “De buren en klanten die toekeken, dát was het ergste”

Met een stille tocht, een lezing en muziek wordt volgende week zondag 9 november aandacht besteed aan de Kristallnachtherdenking. Volgens Geert Volders van Synagoge Groningen en Jacqueline Wallage, die de lezing verzorgt, is het een belangrijke herdenking. Maar is de naam ‘Kristallnachtherdenking’ eigenlijk wel passend?

Geert, hoe belangrijk is het om stil te staan bij deze gebeurtenis?
“Ik denk dat het heel belangrijk is. Met de Kristallnacht herdenken we de gebeurtenissen zoals die in 1938 in Duitsland plaatsvonden. De Kristallnacht was een door de nationaalsocialisten georganiseerde pogrom tegen Joden in Duitsland. Tijdens de nacht van 9 op 10 november 1938 werden synagogen, huizen en bedrijven aangevallen en vernield. Deze explosie van geweld wordt wel gezien als de start van de systematische vervolging die zou overgaan in de vernietiging: de Holocaust.”

Dit jaar is het tachtig jaar geleden dat de Tweede Wereldoorlog in Groningen ten einde kwam. Kun je zeggen dat de waarde van deze herdenking de afgelopen decennia is toegenomen?
“In de Synagoge toonden we afgelopen weken de wisselexpositie ‘Van Herinneren naar Herdenken’. Op deze expositie wordt onderzocht hoe de Tweede Wereldoorlog en de Sjoa worden herdacht in de provincie. En eigenlijk zegt de naam van de expositie precies dat waar het om gaat: we gaan van herinneren naar herdenken. Het aantal mensen dat de oorlog bewust heeft meegemaakt, neemt af. De nadruk ligt daarom niet meer bij herinneren, maar bij hoe het wordt herdacht. Dit is een proces dat al tachtig jaar bezig is. Het interessante is dat specifiek de Kristallnachtherdenking nog maar een hele jonge traditie is, die in de jaren negentig is ontstaan.”

Hoe kan het dat dit in de jaren negentig is ontstaan? Want we hebben het over een gebeurtenis die niet in Groningen heeft plaatsgevonden…
“Niet direct, inderdaad. Maar deze vraag is heel relevant. Het opzetten van deze herdenking is niet in de jaren vijftig gebeurd, en ook niet in de zestig- en zeventiger jaren. Het antwoord ligt in de manier waarop wordt herdacht en herinnerd. Het is een tijdgebonden proces waar in de jaren negentig ruimte voor ontstond. We doen dat sindsdien met een lezing, een stille tocht en muziek, en er is ook een onderwijsproject aan gekoppeld. Vindt deze herdenking over twintig jaar nog steeds plaats? Dat weet ik niet. Het moet passen in die behoefte. En om je vraag te beantwoorden: de Kristallnacht vond niet in Groningen en ook niet in Nederland plaats. Maar het directe gevolg was wel dat er een vluchtelingenstroom op gang kwam. De Kristallnacht was een katalysator. Het was de reden voor de Nederlandse regering om bij Westerbork een vluchtelingenkamp te bouwen.”

Tekst gaat verder onder de foto’s:

Jaqueline, dit is een mooi bruggetje naar jou. Want samen met je broer Hans verzorg jij de lezing volgende week zondag. Hoe is dat zo gekomen?
“Samen met mijn broer geef ik regelmatig gastlessen op scholen. Ook hebben we gesproken tijdens de Kristallnachtherdenking in Amsterdam. Geert heeft dit gezien, is het ter ore gekomen en heeft via LinkedIn contact gezocht. En zo is het balletje gaan rollen. Het is ontzettend mooi en eervol om dit te kunnen doen.”

Jullie verhaal gaat over je oma Ruth uit Hannover…
“Oma Ruth zei altijd dat ze op het verkeerde moment op de verkeerde plaats was. Ze werd geboren in 1925 en groeide op in een liefdevol gezin. In 1938 was ze dertien jaar oud toen de Kristallnacht plaatsvond. Het gezin woonde boven de winkel waar ze hun geld verdienden. Ruth zag in de avonduren de SS-soldaten naderen. Deze soldaten sloegen de winkel kort en klein. Kwam die nacht als een verrassing? Misschien niet. Oma moest bijvoorbeeld op dat moment al les volgen op een Joodse school. Maar er werd onschuldig naar gekeken. De gedachte was dat het allemaal wel mee zou vallen. De Kristallnacht zette alles op scherp. Vanaf dat moment werd heel duidelijk dat een bevolkingsgroep werd uitgesloten. Mijn grootouders zagen dat op dat moment goed in en besloten om Ruth, haar broer, en haar zus naar Nederland te sturen. Met het laatste kindertransport zijn ze naar Nederland gegaan, waar ze in Driebergen terechtkwamen in een tehuis voor Joodse kinderen. Op 13-jarige leeftijd verliet ze haar ouderlijk huis. Haar ouders heeft ze daarna nooit meer gezien.”

Ze komt in Nederland terecht. Een land waar de spanning toen ook al merkbaar was…
“Absoluut. Vrij snel na de Duitse inval in 1940 werd het tehuis in Driebergen gesloten. Ze heeft daarna een tijdlang in Amsterdam doorgebracht. Bij de inval is nog wel geprobeerd om haar, haar broer en haar zus in Amerika te krijgen, waar familie woonde, maar dat is niet gelukt. Naarmate de oorlogsjaren vorderden, nam ook het aantal razzia’s toe. In 1943 kwam oma in doorgangskamp Westerbork terecht en uiteindelijk is ze samen met haar zus in vernietigingskamp Auschwitz beland. Oma wist gelukkig dit kamp te overleven. Maar je kunt je voorstellen dat het litteken heel groot was. In je tienertijd, de jaren dat je gevormd wordt, maak je dit mee. Na de Tweede Wereldoorlog trouwde Ruth met de uit Groningen afkomstige Jacques Wallage (een oom van de gelijknamige oud-burgemeester van Groningen). In 2019 is ze overleden. Ze zei altijd: ‘De oorlog is voor mij nooit afgelopen.’ Ze heeft het nooit volledig kunnen verwerken.”

Deze Kristallnachtherdenking. Hoe belangrijk is die voor jou?
“Ik denk dat deze belangrijk is. Maar de dag is niet belangrijker dan 4 of 5 mei. Waar het ons vooral om gaat, is dat je stilstaat bij gebeurtenissen die nog steeds plaatsvinden. Dat is ook de reden waarom we gastlessen geven op scholen. Het is belangrijk dat we haat, discriminatie en het uitsluiten van mensen tegengaan. Tijdens de Tweede Wereldoorlog hebben we gezien waar dat toe kan leiden. In ons verhaal beginnen we steevast in 1933, het moment dat er in Duitsland wat begint te broeien. Uiteindelijk zie je dat antisemitisme en fakenews ertoe kunnen leiden dat groepen andere mensen gaan haten, waarbij die haat ook wordt aangewakkerd. En dat verhaal is nog steeds relevant, omdat het vandaag de dag nog steeds gebeurt.”

Zeg je daarmee dat de vernielingen tijdens de Kristallnacht niet het ergste waren?
“Wat er die nacht is gebeurd, is erg. Maar wat oma altijd zei: wat die nacht indruk heeft gemaakt, dat zijn niet de SS-soldaten, maar dat zijn de buren en de klanten die in onze winkel langskwamen en die nacht eromheen stonden en niks deden. Vanaf dat moment begon het isoleren. De menselijkheid werd van je afgenomen. Oma kon daar heel mooi en heel goed over vertellen. Het gevoel dat niemand je helpt, dat je helemaal alleen staat. Dat je niks meer bent. En dat is veel erger dan ramen die worden ingeslagen.”

Wanneer zijn jij en je broer volgende week tevreden?
“Wij zijn tevreden als we een aantal mensen aan het denken kunnen zetten. Dat we kunnen bewerkstelligen dat we wat toleranter naar elkaar zijn, dat we met z’n allen een beetje liever voor elkaar zijn. Dat we elkaar als mens zien. Dat is onze missie, ons doel. En daar zullen we ons voor blijven inzetten. Wij zijn de derde generatie en hebben de oorlog niet meegemaakt. Maar wij vinden het belangrijk dat de verhalen van toen verteld blijven worden. Zodat niet hetzelfde opnieuw kan gebeuren. En ja, ondertussen gebeurt het gewoon. En zolang dat gebeurt, zullen wij doorgaan.”

Tekst gaat verder onder de foto’s:

Geert, terug naar jou. Bij dit onderwerp is er een heel duidelijke koppeling met het onderwijs. Waarom is dat belangrijk?
“Tijdens het programma, volgende week zondag, zullen er bijdragen te horen zijn van leerlingen van het H.N. Werkman Stadslyceum. En ook in de aanloop naar deze herdenking hebben we het onderwijs hierbij betrokken. De jeugd heeft de toekomst. Het is belangrijk om te praten over historische gebeurtenissen. Waarbij het cruciaal is om het niet enkel tot een geschiedenisverhaal te maken. Want dat is het namelijk niet. De Kristallnacht, de Holocaust, gaat over het uitsluiten van een bevolkingsgroep. Dat gebeurt ook vandaag de dag nog. Dat geeft deze geschiedenis een actualiteitswaarde. Het is belangrijk om die boodschap te blijven vertellen.”

Is er al veel belangstelling voor deze herdenking?
“Om aanwezig te zijn bij het programma in de Synagoge vragen we mensen of ze zich vooraf aan willen melden. Op dit moment zijn er nog een aantal zitplaatsen beschikbaar. We zien dat het de laatste dagen snel gaat. Bij de stille tocht is iedereen welkom. Waarbij ik wel wil benadrukken dat het echt om een stille tocht gaat. Wij vragen nooit wat de reden is waarom mensen de herdenking bezoeken. Wat we wel zien, is dat deze dag bij veel mensen in de agenda staat. Dat zal enerzijds te maken hebben met het herdenken, maar het zal ongetwijfeld ook te maken hebben met de gebeurtenissen die vandaag de dag spelen in de wereld.”

Het is misschien een wat moeilijke vraag, maar we hebben het over de Kristallnachtherdenking. Is de naam ‘kristal’ niet een veel te mooie naam voor zo’n zwarte bladzijde in de geschiedenisboeken?
“We hebben hier in het comité ook over gesproken. Het bijzondere is namelijk dat men het in Duitsland niet zo noemt. Daar wordt gesproken over de Rijkspogromnacht. Kristallnacht kun je inderdaad associëren met synoniemen als mooi, lief en duur. Maar het is ook de naam die de nationaalsocialisten zelf gebruikten, verwijzend naar de glinstering van glas op de straatstenen. Wij gebruiken de naam ‘Kristallnacht’ omdat het hier wat minder beladen is dan in Duitsland. Maar het is wel zo dat als we bijvoorbeeld contact hebben met onze Duitse partners, als we hen een uitnodiging sturen, dan spreken we van een pogrom, en niet van Kristallnacht. In Duitsland heeft het een hele negatieve bijklank. Het wordt gezien als nazi-terminologie.”

Zouden we de naam hier aan moeten passen?
“Ik denk dat het bewustzijn veel belangrijker is. Dat mensen weten wat de Kristallnacht inhoudt, waar het vandaan komt en wat ermee bedoeld wordt. Maar ook dat woorden verschillende betekenissen kunnen hebben. Daarom is het noodzakelijk altijd met elkaar in gesprek te blijven. Op dat vlak hebben we nog veel werk te verzetten”

Wanneer ben jij volgende week tevreden?
“Ik ben tevreden als de Synagoge vol zit en de boodschap van de sprekers goed is geland. En dat we een waardige stille tocht kunnen lopen. Voor de duidelijkheid: het is geen demonstratie, het is een herdenking. Dat herdenken doen we in een tijd waarin de wereld in brand staat met talloze conflicten. Ook in ons land zelf zijn er spanningen. Wij zijn tegen geweld. En we hopen dat door te luisteren naar de bijdragen en de muziek er een mooie herdenking plaatsvindt. Als deze waardig verloopt, dan ben ik tevreden.”

Mensen die bij het programma in de Synagoge aanwezig willen zijn kunnen zich via deze website aanmelden.