Mysterieuze boodschap uit 1943 in spits kerktoren na veertig jaar teruggevonden: “‘Leve Stalin’ stond erop”

Een bijzondere vondst in Garmerwolde. Daar kwam onlangs een stuk lood tevoorschijn dat in de oorlogsjaren is aangebracht in de kerktoren en een bijzondere boodschap bevat. Volgens Herman Groothuis van de kerk in Garmerwolde is dat echter niet het hele verhaal.

Herman, de vondst die gedaan is, hoe blij zijn jullie daarmee?
“Ja, heel blij en trots. We gaan dit stuk lood sowieso een mooie plek geven in onze kerk. Waar, weten we nog niet precies. En het is ook een beetje het mysterie, hè? Ondanks dat we heel veel weten, is dit verhaal ook nog deels in nevelen gehuld. Dat maakt het misschien wel extra bijzonder.”

Om dit verhaal te vertellen, moeten we eigenlijk terug naar de jaren tachtig…
“Dat klopt. Zo’n veertig jaar geleden trok er een zware storm over Garmerwolde. Bij die storm raakte de toren van de kerk flink beschadigd. Het haantje was er bijvoorbeeld afgewaaid en waar het haantje op stond, dat was kromgetrokken. Een smid heeft dat toen gerepareerd. Om alles daarna op te bouwen, werd een lokale aannemer ingeschakeld, bouwbedrijf Havenga. In die tijd ging het wat anders dan nu. Er waren geen hoogwerkers en medewerkers op hoogte waren niet gezekerd. Voor de herstelwerkzaamheden moest de spits van de kerk verwijderd worden. Onder de dakbedekking werd toen een stukje lood gevonden. Het was nog niet zo makkelijk om dat te pakken. Eén van de werknemers van Havenga stond op de reling van een bakje, werd door een collega aan diens broekriem vastgehouden en op die manier lukte het om het stukje lood te bemachtigen.”

Om wat voor stuk lood gaat het?
“Het is niet super groot, ongeveer dertig bij twintig centimeter. Maar wat het zo bijzonder maakt, is de tekst die erop staat: ‘R v Leggelo geb 12-4-1909 en J Ridderbos geb 11-8-1901 hebben deze toren gebouwt in de maand Februari 1943. Leve Stalin’. Ook zijn er een hamer en sikkel te zien. Wat opvalt, is dat het heel netjes is geschreven. Er is de tijd voor genomen. Dat heeft niet kunnen voorkomen dat er een -d/-t fout in is geslopen . Maar dit is geen haastklus geweest. Daarna is het in de toren beland. Maar waarom? En wat was de achtergrond?”

Tekst gaat verder onder de foto:

Dit roept een heleboel vragen op. Een precaire vraag is: als dit in de jaren tachtig is aangetroffen, waar was dit stuk lood de afgelopen veertig jaar?
“De lokale aannemer heeft het meegenomen naar de eigen werkplaats. Men had door dat het iets bijzonders was, maar daarna is men het weer vergeten. In september vond de Open Monumentendag plaats. Harm Jan Havenga van het bouwbedrijf, zijn vrouw Hannie en hun zoon Johan brachten op die dag een bezoek aan de kerk en we raakten aan de praat over de geschiedenis van het gebouw. En dat gesprek maakte Harm Jan wakker. Hij realiseerde zich ineens dat hij thuis nog iets had staan. Hij heeft het direct opgehaald. En sindsdien ligt het hier. Je kunt je dus voorstellen dat dit voor ons een Open Monumentendag is om nooit te vergeten.”

Als ik de tekst op het stuk lood goed begrijp, dan is het dus aangebracht in 1943. Kan dat kloppen?
“Jazeker. De kerk is gebouwd in de dertiende eeuw, waarbij in de negentiende eeuw delen zijn afgebroken. Eigenlijk was het de bedoeling om toen de hele kerk af te breken, maar gelukkig heeft men het transept en het koor kunnen bewaren, evenals de vrijstaande klokkentoren met zadeldak, die gebouwd is in dezelfde periode als de kerk. Tijdens de Tweede Wereldoorlog, in de periode 1941-1943, is de kerk grondig gerestaureerd. Er is toen veel werk verzet. Maar het roept inderdaad veel vragen op: waren het communisten die de werkzaamheden hebben uitgevoerd? Daar was in Groningen immers wel een voedingsbodem voor. In latere decennia had de CPN regelmatig een meerderheid in de gemeenteraden van Finsterwolde en Beerta, en laatstgenoemde plaats was in de jaren tachtig de eerste gemeente met een communistische burgemeester.”

Maar er is misschien ook een andere verklaring, want in 1943 waren de Amerikanen, de geallieerden nog ver weg…
“Dat klopt. De landing in Normandië vond plaats in de zomer van 1944. Dus het zou ook heel goed kunnen zijn dat men toen de hoop vestigde op het oosten, op Rusland. In 1943 werd duidelijk dat Duitse troepen vast waren gelopen rond Leningrad (het huidige Sint-Petersburg). Het beleg van deze stad duurde van september 1941 tot januari 1944, waarna Duitse troepen terug werden verdreven. Dus het kan heel goed zijn dat het in die context gezien moet worden, dat de hoop, hoe gek het ook klinkt, op Stalin was gevestigd. Maar ik denk dat die vragen voor altijd een raadsel zullen blijven.”

En dat het door de werknemers van toen op zo’n plek verborgen werd?
“Misschien de angst? Je wilde uiteraard niet dat de Duitse bezetter dit zou ontdekken of dat landverraders er weet van zouden krijgen. Wellicht voelde men zich door zoiets te maken wel heel sterk. Een soort verzetsdaad? Maar ook dat zullen we nooit weten. En zo blijft het bijzondere stuk lood met vraagtekens omhuld. En dat maakt misschien deze vondst wel zo bijzonder.”