Opgedoken aantekeningen burgemeester Ten Boer geven inkijkje in laatste oorlogsjaar: “Heel bijzonder”

Waardevol om te hebben, bijzonder om te lezen en beschrijvingen van situaties die wij ons niet voor kunnen stellen. Zo kunnen de aantekeningen van burgemeester Obbo Johannes Scherphuis (VDB) samengevat worden. In het laatste oorlogsjaar hield Scherphuis aantekeningen bij, die onlangs in bezit zijn gekomen van de Cultuur Historische Vereniging van Ten Boer.

“De aantekeningen zijn ontzettend waardevol,” aldus Albertus Groeninga. “Ze geven een inkijkje in hoe de laatste periode van de oorlog beleefd werd door de burgemeester.” Dit jaar is het tachtig jaar geleden dat ons land bevrijd werd van het Duitse juk. Een jubileum waar uitgebreid bij stilgestaan wordt. Ook in Ten Boer.

Ruim tachtig handgeschreven pagina’s
“Het was in september dat iemand bij ons de vraag opwierp of wij ook niet activiteiten konden organiseren rond de bevrijding. Daar zijn we over na gaan denken.” In januari volgde er een donatie uit het archief van een inwoner die onlangs is overleden. “Op de zolder werden drie klappers met informatie gevonden. Twee klappers waren niet interessant, maar in de derde bevonden zich 83 handgeschreven pagina’s van burgemeester Scherphuis.”

“De ‘bekken’ van de Moffen werden steeds grooter en onzerzijds de sabotage eveneens”
De eerste aantekeningen dateren van september 1944. Dagelijks wordt er een verslagje geschreven. Dit loopt door tot eind november. Op donderdag 29 november schrijft Scherphuis: “Helaas opgehouden dagelijks de dingen te noteeren. De toestand verscherpte zeer, de ‘bekken’ van de Moffen werden steeds grooter en onzerzijds de sabotage eveneens. Dit maakt het niet langer menschelijk alles in chronologische volgorde te noteeren.” De pagina’s die volgen zijn anders van opbouw, maar bevatten nog steeds relevante informatie. De aantekeningen lopen door tot 31 augustus 1945, de dag waarop Koninginnedag werd gevierd.

“De Duitsers wisten dat ze aan de verliezende hand waren”
Duitse troepen vallen in mei 1940 Nederland aan. Na het bombardement op Rotterdam tekent generaal Winkelman na drie dagen verbeten verzet de capitulatie. In Ten Boer is het in de eerste oorlogsjaren nog betrekkelijk rustig. Groeninga: “Als de burgemeester met zijn dagelijkse aantekeningen begint is de situatie heel anders. De geallieerden zijn na de landing in Normandië begonnen met een opmars. Op het moment dat de burgemeester begint te schrijven, is een deel van Zuid-Nederland al bevrijd. De Duitsers hadden op dat moment in de gaten dat ze aan de verliezende hand waren.”

“Gebieden waren onder water gezet”
Dat blijkt ook uit de aantekeningen van Scherphuis: “Delen van Zeeland en Zuid-Holland zijn onder water gezet. Inundatie wordt dat genoemd. In Ten Boer werden in die periode mensen opgevangen uit de gebieden die onder water waren gezet. Maar er waren hier ook kinderen uit Amsterdam. De grote baas van de Heineken Brouwerij wilde goed voor zijn personeel zorgen. In de Randstad wachtte een barre hongerwinter. Kinderen uit die gezinnen werden hier onder gebracht. Ondertussen zaten de Duitsers hier ook niet stil. Gebieden rond Ten Boer werden eveneens onder water gezet. Het is wellicht moeilijk voor te stellen, maar het was een komen en gaan van mensen hier in het dorp. En de burgemeester probeerde dat zo goed mogelijk te coördineren.”

Arbeidseinsatz
Eén van de taken waar de burgemeester druk mee was, was de Arbeidseinsatz. “Dit kun je dwangarbeid noemen. Jonge mannen werden door de Duitse autoriteiten opgeroepen om in een bepaald gebied aan het werk te gaan. Bijvoorbeeld om schuttersputjes of grachten te graven waardoor de geallieerde tanks niet makkelijk op konden rukken. Op zondag 12 november staat bijvoorbeeld in de documenten: “Bericht aan den commissaris dat Ten Boer maandag 130 man in Noordlaren moet leveren. Deze moeten reeds den volgenden morgen om 8 uur in Noordlaren zijn. Gebeld naar Commissaris Mr. Rovers Beauf maar nergens gehoor. Griffier ter kerke.
‘s Middags gesproken met Kabinet en onmogelijkheid betoogd. Alvast 1 dag uitstel.” Uit de documenten blijkt dat hij hard gewerkt heeft om te voorkomen dat jongemannen opgeroepen werden.”

Obbo Johannes Scherphuis
Obbo Johannes Scherphuis was lid van de Vrijzinnig Democratische Bond. Een partij die later opging in de PvdA. Aanvankelijk was hij bakker. Hij werd actief in de lokale politiek en werd gekozen tot wethouder van de gemeente Appingedam. In 1935 werd hij benoemd tot burgemeester van Ten Boer en in 1946 tot burgemeester van Slochteren.

“Na een tip werden Scherphuis en zijn ambtenaren opgepakt”
Groeninga: “Scherphuis was een goede burgemeester, die niet op de hand van de Duitsers was. Op een dag is hij opgepakt door de Duitse autoriteiten. Het verhaal gaat dat er op het Scholtenhuis, waar de beruchte Sicherheitsdienst haar noordelijk hoofdkwartier had, een tip was binnengekomen over het wel en wee in Ten Boer. Daarop werd de burgemeester en ook de ambtenaren opgepakt. Scherphuis kwam al snel weer vrij, maar een groot deel van de ambtenaren bleef vastzitten. Een deel is ook aan het werk gesteld in Duitse werkkampen, waarbij er twee om het leven zijn gekomen. Tot op de dag van vandaag is niet precies bekend wat er zich heeft afgespeeld. Er zijn wel geruchten, maar bewijs is nooit geleverd. Het voorval wordt het verraad van Ten Boer genoemd. Maar de achtergrond is onduidelijk.”

“Mensen die de oorlog hebben meegemaakt, kunnen nu nog hun verhaal vertellen”
Dat er aandacht wordt besteed aan tachtig jaar vrijheid noemt de Cultuur Historische Vereniging van Ten Boer belangrijk. “Er gebeurt op dit moment veel in de wereld. Oekraïne, Gaza en talloze andere conflicten die zich op de wereld afspelen. De vrijheid die we de afgelopen decennia gekend hebben, is niet meer zo vanzelfsprekend. Dat is een reden waarom we hier bij stil moeten staan. Maar ook omdat we nu nog de mogelijkheid hebben om mensen te benaderen die de oorlog meegemaakt hebben. Er zijn nog mensen die verhalen kunnen vertellen. Deze periode zullen we informatie veilig moeten stellen die ons een duidelijke blik kunnen geven op de geschiedenis. Daarom zijn getuigenissen maar ook materialen die op zolder liggen te verstoffen bij ons erg welkom.”

Expositie en fietstocht
De vereniging staat in deze periode op verschillende manieren bij tachtig jaar vrijheid stil. Zo worden sinds 15 januari wekelijks verhalen en portretten geplaatst van memorabele personen uit de gemeente ten tijde van de oorlog. In de week van 12 tot 19 april, wanneer het tachtig jaar geleden is dat de bevrijding plaatsvond, vindt er een expositie plaats over de oorlog in het oude gemeentehuis van Ten Boer aan de Stadsweg. In het dorpshuis aan de Sportlaan vindt er een lezing plaats en er wordt een fietstocht georganiseerd door de gemeente Ten Boer die langs plekken voert waar oorlogsgeschiedenis is te vinden. En leden van de vereniging gaan op scholen gastlessen geven om informatie aan kinderen door te geven.

“Schoolmeester werd bij de bevrijding neergeschoten”
Groeninga: “Er zijn ook zoveel verhalen te vertellen. Bijvoorbeeld over de bevrijding. Om de stad is hevig gevochten. In Ten Boer had de bezetter zich verschanst op een kruispunt op de weg richting het noorden. De Canadezen hebben daar het vuur op geopend. Toen ging het heel snel. Op diezelfde 17de april 1945 kwam meester Meijer om het leven. Meijer was leraar aan de basisschool waar hij de kinderen uit de hoogste klas onder zijn hoede had. In de aanloop naar de bevrijding had hij hen stiekem wat Engelse woorden geleerd. Toen de Canadezen naderden, is Meijer op hen afgestapt waarop hij in het Engels contact probeerde te maken. De Canadezen vertrouwden het niet en schoten op hem waarbij een kogel in zijn buik terecht kwam. Uiteindelijk is hij in het ziekenhuis overleden. Tjah, oorlog. De verhalen zijn ons soms zo moeilijk voor te stellen, maar het was absoluut geen kinderspel.”

Meer informatie over de Cultuur Historische Vereniging vind je op hun website.